چشم انداز ژئوپلیتیک صادرات گاز ایران
چشم انداز ژئوپلیتیک صادرات گاز ایران، استفاده از سوخت های پاک نظیر گاز طبیعی و ال ان جی در سبد انرژی کشورها در حال افزایش است. طبق پیش بینی آژانس بین المللی انرژی تا سال ۲۰۴۰ سهم گاز طبیعی در تولید الکتریسیته افزایش چشم گیری خواهد یافت و تا این بازه زمانی مصرف گاز طبیعی به بالاترین حد خود خواهد رسید، این مسئله به این معناست که تقاضای جهانی برای گاز طبیعی افزایش خواهد یافت.
به گزارش خبرانرژی ایران با دارا بودن منابع عظیم انرژی تاکنون نتوانسته است از صادرات انرژی در سیاست خارجی خویش بهره گیرد. با وجود اینکه دومین ذخایر عظیم گاز در ایران قرار گرفته است ولی سهم این کشور در بازار جهانی گاز کمتر از نیم درصد است.
ایران در پایان سند چشم انداز توسعه می بایست 10 درصد از تجارت جهانی گاز طبیعی را در اختیار داشته باشد، اما میزان مصرف بالای داخلی و عدم توانایی ایران برای جذب سرمایه و تکنولوژی خارجی باعث خواهد شد تا ایران نتواند به اهداف خویش در بخش انرژی هم در برنامه ششم توسعه و هم در سند چشم انداز توسعه دست یابد. این در حالیست که همه کشورهای تولید کننده گاز طبیعی و ال ان جی با سرمایه گذاری وسیع هم در صدد حفظ سهم خویش در بازار جهانی هستند و هم برای افزایش سهم خود در این بازار برای کوتاه مدت و بلند مدت برنامه ریزی کرده اند.
ایران در سال ۹۷ میزان تولید گاز خود را به حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب در روز رساند، این میزان تولید معادل ۵ میلیون بشکه نفت خام است و ارزش اقتصادی بسیار بالایی دارد. بیش از نصف ميادين نفتي ايران در نيمه دوم عمر خود قرار دارند و هر سال، روزانه ٣٠٠ هزار بشکه از توليد آنها کاسته مي شود. ایران براي جلوگيري از افت توليد نفت، سالانه نياز به حداقل ٩٠ ميليارد مترمکعب تزريق گاز به ميادين نفتي دارد. در حال حاضر بیش از٧٠ درصد گاز از میدان پارس جنوبی تولید می شود، اگر ایران نتواند تکنولوژی لازم برای جبران افت فشار در این میدان را فراهم نماید انتظار می رود تا سه چهار سال آينده تولید این میدان به «نقطه شبنم» برسد و افت فشار و توليد به شدت کاهش یابد. با خروج توتال فرانسه از فاز 11 پارس جنوبی و بلاتکلیفی شرکت سی ان پی سی چین برای حضور در این پروژه، باید منتظر کاهش توليد گاز اين ميدان بود. چنانچه این کاهش تولید کنترل نشود اقتصاد ایران دچار خسارت جبران ناپذیری خواهد شد.
در حال حاضر ایران بجز صادرات گاز به ترکیه و عراق متقاضی عمده دیگری ندارد. با وجود اینکه اکثر کشورهای همسایه ظرفیت بازار خوبی برای گاز طبیعی ایران است، اما پروژه های انتقال گاز ایران نیمه تمام باقی مانده است. تحریمها و سیاست خارجی ایران باعث شده تا این کشور نتواند در بازار منطقه ای گاز طبیعی و در شرایط فعلی حرفی برای گفتن داشته باشد.
ایران اگر بتواند مشکلاتش را با آمریکا در کوتاه مدت هم حل نماید با توجه به سرمایه گذاری وسیع کشورهای عمده تولید کننده انرژی برای حفظ و افزایش سهم خویش بوِیژه در بخش ال ان جی و گاز طبیعی – ایران کار آسانی پیش رو نخواهد داشت
پروژه های نیمه تمام صادرات گاز ایران
- خط لوله ایران- پاکستان
پروژه صادرات گاز ایران به هند و پاکستان از طریق خط لوله ای که قرار بود پیام آور صلح و دوستی در شبه قاره هند باشد تا کنون نیمه تمام باقی مانده است. هند و پاکستان برای تامین امنیت این خط لوله، تصمیم به کاهش اختلافات فی مابین داشتند، به همین دلیل این خط به خط لوله صلح موسوم شد. مطابق طرح اولیه قرار بود روزانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر شود که ۹۰ میلیون مترمکعب آن برای هند و ۶۰ میلیون مترمکعب آن برای پاکستان در نظر گرفته شده بود. در سال ۲۰۱۱ هند به دنبال عقد قرارداد هسته ای با آمریکا از این پروژه کنار کشید. ایران در سال ۲۰۱۴ خط لوله مورد نیاز برای انتقال گاز به مرز ایران و پاکستان را احداث نمود ولی پاکستان به بهانه تحریم ایران و نبود منابع مالی نتوانست است تا به امروز خط لوله مورد نیاز را تا مرز ایران احداث کند. در جریان سفر اخیر عمران خان نخست وزیر پاکستان به ایران نیز در مورد آینده این پروژه پیشرفت خاصی مشاهده نشد.
پاکستان در حال حاضر واردات ال ان جی از قطر و آمریکا را افزایش داده و در صدد خرید ال ان جی از روسیه است. شرکت سوکار آذربایجان نیز قراردادی برای صادرات ال ان جی با پاکستان به امضا رسانیده است. از طرف دیگر عربستان نیز با سرمایه گذاری در زیر ساختار انرژی پاکستان در صدد تاثیرگذاری در سیاست خارجی این کشور است و قطعا در عدم تکمیل پروژه خط لوله ایران- پاکستان هم بی تاثیر نبوده است.
- خط لوله ایران- عمان
قرارداد پروژه خط لوله زیردریایی ایران- عمان در سال ۲۰۱۳ به امضا رسید، و این قرارداد ٦٠ میلیارد دلاری، برای ٢٥ سال اعتبار دارد. به طوری که برای ١٥ سال روزانه ٢٨ میلیون مترمکعب گاز ایران از طریق یک خط لوله از بستر خلیج فارس به عمان صادر شود. قرار بود بخشی از این مقدار گاز برای تولید ال ان جی در تاسیسات ال ان جی عمان مورد استفاده قرار گیرد و ایران بتواند با صادرات تولیدات ال ان جی این مجتمع به صادر کننده ال ان جی تبدیل شود. ایران پنج پروژه ال ان جی با ظرفیت ۷۰ میلیون تن داشت که تحریمها باعث شد شرکتهای خارجی از این پروژه ها خارج شوند و این پروژه ها نیمه کاره رها شوند که این مسئله موجب شد تا تجهیزات این پروژه ها به صورت تدریجی در معرض نابودی باشند. تاکنون خط لوله ایران-عمان پیشرفت خاصی نداشته است. با توجه به اینکه روابط دو کشور همیشه در سطح عالی بوده انتظار می رفت این پروژه تاکنون به بهره بردای برسد. در طی ماه گذشته قرارداد همکاری استراتژیک بین عمان و آمریکا برای استفاده از بنادر عمان امضا شد و احتمال می رود این قرارداد استراتژیک هم بر آینده پروژه خط لوله ایران- عمان بی تاثیر نباشد.
ایران در حال حاضر بطور متوسط روزانه بین ۲۶ تا ۳۳ مترمکعب گاز به ترکیه صادر می کند که این قرارداد صادرات گاز در سال ۲۰۲۶ به اتمام خواهد رسید و مذاکرات طرفین برای تمدید این قرارداد تا به امروز بی نتیجه مانده است. اختلاف اساسی بر سر قیمت و حجم گاز صادراتی است. ترکیه در فصول سرد سال برای مناطق شرقی به گاز ایران نیازمند است چون سیستم گاز رسانی ترکیه یکپارچه نیست و نمی تواند گاز وارداتی از روسیه و آذربایجان را به این مناطق منتقل نماید. ترکیه در حال افزایش واردات ال ان جی از آمریکا است. پروژه تاناپ سال پیش افتتاح شد و پروژه ترک استریم هم امسال به بهره بردای خواهد رسید. افزایش سهم گاز طبیعی روسیه و آذربایجان در سبد انرژی ترکیه در کنار افزایش واردات ال ان جی از قطر و آمریکا به معنای کاهش سهم ایران در بازار انرژی ترکیه خواهد بود این در حالی است که ترکیه نیز در حال حفاری در دریای مدیترانه است تا از ذخایر گاز این دریا استفاده کند.
تفاهم‌نامه صادرات گاز ایران به عراق در سال ۱۳۸۸ امضا و دو سال بعد به قرارداد فی مابین تبدیل شد. بر اساس این قرارداد، ایران متعهد شد که روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر کند. ایران از سال قبل به صادر کننده گاز به عراق تبدیل شده است و در عین حال برق هم به عراق صادر می کند. اما تاکنون نتوانسته است طلب ۲ میلیارد دلاری خود را برای صادرات انرژی از این کشور دریافت کند. تحریم باعث شده عراق نتواند طلب ایران را پرداخت نماید. عربستان درصد سرمایه گذاری در زیرساختار انرژی عراق است و مدت زمان قرارداد صادرات گاز ایران به عراق در قیاس با پروژ های مشابه کمتر است.
با توجه به هزینه بالای انتقال گاز طبیعی ایران به اتحادیه اروپا و مونوپولی روسیه در بازار گاز اروپا در کنار کاهش تدریجی تقاضای اتحادیه اروپا به گاز طبیعی، ایران شانس زیادی برای صادرات گاز به اتحادیه اروپا ندارد. روسیه هم در بازار ال ان جی و هم گاز طبیعی رقبیی برای آمریکا و ایران است. قطر هم در این میان در نظر دارد تا سال ۲۰۲۴ صادرات ال ان جی خویش را به میزان ۱۰۰ میلیون تن رساند و جایگاه خویش را به عنوان بزرگترین صادر کننده ال ان جی حفظ کند.
صرف داشتن منابع عظیم نفت و گاز بدون داشتن سیاست خارجی تنش زدا و بدون مشخص بودن نقش صادرات ارزی در سیاست خارجی ایران نمی تواند مزیت محسوب شود. صادرات انرژی این امکان را فراهم می کند تا با ایجاد وابستگی متقابل هم امنیت منطقه ای افزایش یابد و هم اینکه حجم تجارت افزایش یابد و در نهایت سهم ایران در بازار منطقه ای و جهانی انرژی افزایش یابد.
آمریکا در سایه انقلاب گاز شیل به صادر کننده انرژی تبدیل شده و در حال افزایش سهم خویش در بازار جهانی انرژی است. عربستان رقیب سنتی و ایدئولوژیک ایران سرمایه گذاری زیادی روی انرژیهای تجدید پذیر انجام داده و هم چنین در سالهای اخیر برای بهره بردای از منابع گاز شیل در این کشور با شرکتهای آمریکایی و اروپایی وارد مذاکره شده است. همه کشورها تولید کننده انرژی درصدد کسب سهم ایران در بازار انرژی هستند.
ایران اگر بتواند مشکلاتش را با آمریکا در کوتاه مدت هم حل نماید با توجه به سرمایه گذاری وسیع کشورهای عمده تولید کننده انرژی برای حفظ و افزایش سهم خویش بوِیژه در بخش ال ان جی و گاز طبیعی – ایران کار آسانی پیش رو نخواهد داشت. دیپلماسی انرژی ایران نیاز به باز تعریف دارد.
امید شکری/ تحلیلگر انرژی
